मधुमेहको एक जटिलताःडायविटिक फुट

ढोकाबाट अन्दाजी सत्तरी वर्षका बुढो बुबा ह्विलचियरमा इमर्जेन्सी कक्षभित्र पस्छन् । “बुबालाई के समस्या छ ?”, ह्विलचियर डो¥याउ“दै आएका छोरालाई म प्रश्न गर्छु ।
“बुबाको खुट्टामा घाउ भएको छ । त्यसैको उपचारको निम्ति आएको”, उनको जवाफ ।
काउन्टरबाट एउटा इमर्जेन्सी टिकट ल्याउन र कार्यालय सहयोगी दाइलाई बुबालाई ड्रेसिङ कक्षमा पु¥याइदिन आग्रह गर्छु । बुबाको दाहिने खुट्टा एउटा रातो कपडाले बेरिएको थियो । कपडा हटाउ“छु त पाकेको घाउको नमीठो गन्ध नाकमै ठोक्किन पुग्छ र कोठाभरि फैलिन्छ । घाउ भएको खुट्टा सुन्निएको छ र घाउको वरिपरिको छाला रातो अनि तातो छ । पिप पनि जमेको रहेछ ।

“कति भयो बुबा घाउ भएको ?”
“घाउ त पहिले सानो थियो, निको होला भनेर बसेको, अहिले त यस्तो भएछ । करिब ३–४ हप्ता भयो कि ”

बुबाले ५–६ वर्षदेखि मधुमेह रोगको औषधि खाइरहनुभएको रहेछ । आवश्यक रगतको जा“चहरू पठाइयो, घाउ सफा गरियो र आवश्यक औषधिहरू दिएपछि थप उपचारको निम्ति काठमाडौ“ रिफर गरियो, डायग्नोसिस (म्ष्बनलयकष्क) डायविटिक फुट राखेर ।

करिब २ महिनापछि नजिकैको एउटा गाउ“मा अपा­ङ्गताको परिचयपत्र वितरण कार्यक्रम थियो । “नमस्कार ⁄ डाक्टर साहेब” सुने सुने जस्तो आवाज कानमा पर्छ, आवाजतर्फ हेर्छु त उही बुबा हुनुहु“दो रहेछ । अहिले पनि ह्विलचियरमै तर फरक यति हो कि पहिले रातो कपडाले बेरिएको दाहिने खुट्टा अहिले बा“की रहेन । काठमाडौ“को अस्पतालमा भर्ना भएको केही दिनमै बुबाको ज्यान जोगाउनको निम्ति घु“डामुनिको भाग काटेर फाल्नुपर्ने भएछ । मन चिसो भयो । एकदम नरमाइलो लाग्यो ।

“हेलचेक्रयाइ“ नगरी समयमै घाउको जा“च गरी उपचार गरेको भए आज यस्तो अवस्था आउने थिएन । यस्तै भयो नियतिको खेल”, बुबाको आ“खा टिलपिल गरी भरिन थाल्छ अनि लामो सास लिनुहुन्छ । तर, अब पश्चातापको कुनै औचित्य थिएन । बुबालाई अपाड्डताको परिचयपत्र दिए“ । सा“झ घर फर्केर बुबालाई त्यस्तो अवस्थामा पु¥याउने जटिल अवस्था– डायविटिक फुटसम्बन्धी जानकारीको लागि केही लेख्न थाले“ ।

डायविटिक फुट के हो ?

यो लामो समयदेखि मधुमेह रोगबाट ग्रसित बिरामीहरूमा मधुमेहको कारणले गर्दा हुने एक प्रकारको जटिलता हो । डाइवेटीक सुन्दा हेर्दा सामान्य लाग्ने यो सानो घाउबाट सुरु हुन्छ । समयमै उपयुक्त उपचार नपाएमा खुट्टा नै काटेर फाल्नुपर्ने जस्तो ठूलो जोखिम पनि रहन्छ । कुनै कुनै बिरामीमा खुट्टाको घाउको सङ्क्रमण शरीरभरि फैलिएर क्भउतष्अ क्जयअप हुने र बिरामीको मृत्युसमेत हुनसक्छ ।

तथ्याड्ढअनुसार मधुमेहका बिरामीहरूमध्ये १५–२५ प्रतिशतमा यो समस्या देखिन सक्छ । कोही बिरामीहरू मधुमेहको पहिचानमा ढिलाइ भएर ‘डायविटिक फुट’ नै मुख्य समस्या लिएर अस्पताल आउन सक्छन् ।
त्यसैले कोही पनि व्यक्तिले खुट्टाको घाउलाई बेवास्ता गर्नुहु“दैन । यो समस्या ४५ वर्ष माथिको उमेर समूहमा बढी देखिएको छ भने धूमपान र मदिरापान गर्ने व्यक्तिहरूमा पनि यसको जोखिम बढेको पाइएको छ ।

डाइवेटीक फुट कसरी हुन्छ ?

लामो समयदेखि मधुमेह भएका बिरामीहरूको स्नायुहरूमा पनि नकारात्मक असर पुगेको हुन्छ जसलाई डायविटिक न्युरोप्याथी ९म्ष्बदभतष्अ ल्भगचयउबतजथ० भनिन्छ । जसअन्तर्गत क्भलकयचथ ल्भगचयउबतजथ अर्थात् घाउ भए पनि दुखाइको महसुस कम हुने, ःयतयच ल्भगचयउबतजथ अर्थात् खुट्टाका मांसपेशीहरूले शिथिल हुने र ब्गतयलयmष्अ ल्भगचयउबतजथ अर्थात् छाला धेरै सुख्खा हुने अनि चिरा पर्न थाल्ने आदि पर्दछन् ।

यसकारणले सानोतिनो घाउ बेवास्ता गरिन्छ र घाउ ठूलो भएपछि मात्र स्वास्थ्य संस्थामा आउने हुन्छ । साथै ती बिरामीहरूको रक्तनलीको भित्ता बाक्लो हुने र नली सा“घुरो हुने भएकोले रक्त सञ्चार राम्ररी हुन पाउ“दैन र घाउ निको हुन धेरै समय लाग्छ । यसको साथै बिरामीहरूको रगत र तन्तुहरूमा सुगरको मात्रा बढी हुनाले सङ्क्रमण लाग्ने किटाणुहरू हुर्किन÷बढ्न राम्रो वातावरण मिल्छ र घाउ झन् जटिल बन्दै जान्छ ।

लक्षणहरू

डायविटिक फुटको मुख्य लक्षणहरू अन्तर्गत लामो समयसम्म घाउ निको नहुने, दुख्ने, घाउबाट पीप निस्कने, गन्ध आउने, खुट्टा सुन्निने, घाउको वरिपरिको छाला रातो हुने र छामेर हेर्दा तापक्रम बढ्ने, बेलाबेलामा खुट्टा झमझम गर्ने, हड्डी वा जोर्नी दुख्ने आदि हुन्छ । अझ जटिल अवस्थामा खुट्टाका कोषहरू मर्दै जाने र छालाको रङ कालो वा खैरो हुन थाल्छ जसलाई न्बलनचभलभ भनिन्छ ।

उपचार

कुनै घाउँ एक महिना वा सोभन्दा बढी समय हु“दा पनि निको भएको छैन भने वा पहिलेदेखिको मधुमेहको बिरामीमा कुनै घाउ देखिएमा तुरुन्त डाक्टरको परामर्श लिन जानुपर्छ । स्वास्थ्य संस्थामा रगतको जा“च, सुगरको जाच, घाउको पीपको जाच, खुट्टाको एक्स–रे, भिडियो एक्स–रे आदि आवश्यक जा“चहरू गरिन्छ । मरिसकेका कोषतन्तुहरू फाल्ने दिनहु घाउ राम्ररी सफा गर्नुपर्छ । त्यस्तै जटिल अवस्थामा अन्तिम विकल्पको रूपमा खुट्टाको केही भाग काटेर फाल्नुपर्ने पनि हुनसक्छ । डायविटिक फुट भएका बिरामीले आफ्नो आ“खाको पर्दा (रेटिना) र मृगौलाको पनि जा“च गराउनुपर्छ ।

डायविटिक फुट हुन नदिने उपायहरू

एउटा प्रचलित भनाइ छ– रोग लागेपछि उपचार गर्नुभन्दा रोग लाग्न नदिनु बुद्धिमानी हुन्छ । तसर्थ, समयमै नियमितरूपमा रोकथामका उपायहरू अपनाएर सामान्य जोखिमहरूबाट बच्नु बुद्धिमानी हुनेछ । डायविटिक फुटको रोकथामको निम्ति सबैभन्दा पहिलो कुरा नियमित औषधिसेवन र मधुमेहको नियन्त्रण नै हो । अर्थात्, रगतमा सुगरको मात्रा नियन्त्रण गर्ने र दोस्रो महत्वपूर्ण कुरा ‘खुट्टाको हेरचाह’ रहेको छ । खुट्टाको हेरचाहअन्तर्गत ध्यान दिनुपर्ने कुराहरू निम्न छन् –

१. खुट्टाको हेरचाहः

कुनै घाउ भएको वा चिरा परेको, फोका उठेको, सुन्निएको छ वा छैन भनी हरेक दिन अफ्नो खुट्टा र पैतालो आफै“ले जा“च गर्ने ।

खुट्टालाई मन तातो पानीमा डुबाउने र नरम स्फेन्जले मज्जास“ग धुने । तर, पानीमा डुबाउनु अघि पानीको तापक्रम जा“च्नुपर्छ किनभने खुट्टाको तापक्रम महसुस गर्नसक्ने क्षमता कम भएको हुन्छ जसले गर्दा खुट्टा जल्न सक्छ । राम्ररी धोइसकेपछि नरम रुमालले पुछेर सुख्खा बनाउनुपर्छ । त्यसपछि नरिवलको तेल मज्जाले लाउने ।

२. उपयुक्त जुत्ता प्रयोग गर्ने

सधै“ उपयुक्त जुत्ताको प्रयोग गर्ने, जुत्ता धेरै कसिएको हुनुहु“दैन । बाहिर जा“दा सकेसम्म चप्पल नभई Soft जुत्ताको प्रयोग गर्नुपर्छ र घरमा पनि जुत्ताचप्पल लगाउने बानी बसाल्नुपर्छ । अर्काे महत्वपूर्ण कुरा जुत्ता लगाउन अगाडि बालुवा, ढुङ्गाजस्ता गढ्ने बिझाउने वस्तु छ छैन राम्ररी हेर्नुपर्छ ।

3. नियमितरूपमा नङ काट्ने र सफा गर्ने गर्नुपर्छ ।
4. कम्तीमा वर्षमा एक पटक डाक्टरसमक्ष खुट्टाको जा“च गराउनु पनि आवश्यक छ ।

यसको अलावा नियमित व्यायाम गर्ने र धूमपान मद्यपान नगर्ने । यी कुराहरू हेर्दा एकदम सामान्य र सानो कुरा लाग्छ । तर, यस्तै सामान्य कुराहरूमा बेवास्ता गर्दा नै पछि जटिल समस्याहरू आउने गर्छन् ।

मधुमेह एउटा दीर्घकालीन रोग हो । यसले मानिसको शारीरिक, मानसिक, आर्थिक र सामाजिक सबै पाटोमा असर गरेको हुन्छ । अन्ततः जीवनको गुणस्तरमा नै ¥हास आउने हुन्छ । यसैले समयमै रोकथामका उपायहरू अपनाउने र उपयुक्त उपचार गर्ने हो भने डायविटिक फुट, डायविटिक रेटिनोप्याथी, डायविटिक ल्भउजचयउबतजथ जस्ता जटिलताहरूबाट बच्न सकिन्छ ।
(डा. शर्मिला गाईंजू हाल नुवाकोट जिल्लाको त्रिशुली जिल्ला अस्पतालमा कार्यरत हुनुहुन्छ ।)